همت بستکی و بیان ویژگی اشعارش

همت بستکی و بیان ویژگی اشعارش

شناساندن مفاخر فرهنگی- ادبی، اقدامی ارزنده در جهت کمک به استحکام هویّت یک ملّت است و یکی از راه­های این امر مهم، حفظ آثار مکتوب گذشتگان است. شیخ عبدالرّحمن همّت بستکی نیز یکی از این مفاخر است که در روزگار خویش از بزرگان و اهل قلم جنوب کشور بوده و آثار قلمی از جمله: شرح اسماءالحسنی، ترجمه مولود برزنجی، گلزار عشق و دیوان شعری در سه نسخه به خطّ محمّد ­طیّب هوشمند بستکی[۱]، شیخ احمد مدنی و نسخه شهیدی از وی به یادگار مانده ­است.

همّت بستکی در قرن سیزده و چهارده هجری قمری (۱۳۱۵-۱۲۷۴) می­زیست و از شاعران سبک باز­گشت ادبی به شمار می­آید. از بزرگ­زادگان و طبقه خان­های بنام بستک بوده که به زبان عربی تسلّط زیادی داشته و در بسیاری از اشعارش، کلمات و جملات عربی را به کار برده­است ولی با این وجود زبان شعری وی دچار تکلّف نشده­ است.

هر چند همّت بستکی از شاعران مقلّد است ولی تنوّع قالب­های شعری از نکات برجسته­ای است که به نوبه خود درخور ستایش و تقدیر است و نشان­دهنده توانایی و طبع­آزمایی شاعر به موضوعات مختلف شعری از جمله مرثیه مذهبی، ساقی­نامه و معمّا می­باشد.

گوشه ای از زندگی شاعر

«مرحوم شیخ­عبد­الرّحمن فرزند شیخ یوسف بستکی معروف و متخلّص به همّت بستکی در سال۱۲۷۴ هجری قمری در بستک به دنیا آمد. تحصیلاتش را نزد برادر دانشمندش شیخ اسحاق تکمیل کرد و از او که استاد و مرشدش بود طریقت گرفت. همّت اهل علم و عرفان بود و در این طریقت همّت به خرج می­داد. در پانزده سالگی دیوانش را که شامل قصاید، غزلیات، ترجیعات، رباعی و معمّا می­باشد شروع کرد و در سال ۱۲۹۴ به پایان رساند» (وثوقی،۱۳۸۵: ۱۶۶۷).

گر­چه اطّلاعات دقیقی از نحوﺓ زندگی همّت بستکی در دست نیست ولی با توجّه به قراین و شواهد و تحقیقاتی که هوشمند بستکی (ناسخ دیوان وی) به عمل آورده­است، مشخّص می شود که همّت دیوانش را در سن ۱۵ سالگی که دوران خامی و نا­پختگی می­باشد؛ آغاز و در سن ۲۰ سالگی به اتمام رسانیده ­است (مقدمه دست نوشته دیوان از هوشمند بستکی).

تاریخ وفات همّت به درستی مشخّص نیست و در کتاب تاریخ مفصّل لارستان، «تاریخ دقیق وفات را نامعلوم دانسته­است» (وثوقی،۱۶۶۹:۱۳۸۵)؛ ولی با توجّه به تحقیقاتی که هوشمند بستکی انجام داده­است تاریخ فوت ایشان، گویا در سال ۱۳۱۵ هجری قمری اتّفاق افتاده­است که با این حساب شاعر در زمان مرگ ۴۰ یا ۴۱ ساله بوده­اند.

همّت بستکی با مرحوم احمد خان شهید ،یکی از خوانین معروف بستک، باجناق بوده و دختر محمود خان ابن احمد خان ابن محمّد رفیع خان را به زنی گرفته بود. همّت یک  فرزند پسر به نام ولی­اﷲ­خان داشته که در سال ۱۳۱۰ هجری قمری متولد و در سال ۱۳۶۳ هجری قمری وفات کرده­است. ولی­اﷲ خان دو دختر به نام­های معصومه خانم و زبیده خاتون داشت که بعد از ازدواج، هیچ­کدام صاحب فرزندی نشدند و در حال حاضر متأسفانه از نوادگان همّت بستکی، هیچ کدام در قید حیات نیستند.

به نظر می­رسد که یکی از دلایل علاقه­ همّت بستکی به شعر و شاعری علاوه بر ذوق و استعداد خدادادی، زندگی کردن در زمان حاج مصطفی خان فایز بستکی بوده ­است که حمایت زیادی از شاعران می‌کرد و خود نیز به شعر علاقه فراوانی داشت. همت بستکی در قصیده‌ای به مدح حاج مصطفی خان پرداخته است.[۲]

هر­چند همّت شاعری نیست که مضامین تازه­ای را ابداع کرده­ باشد ولی از نظر تنوّع قالب و خلق کردن انواع قالب­ها کار این شاعر بسیار ارزنده است و نشان­دهندﺓ توانایی همّت بستکی در سرودن انواع قالب­ها است. از بارزترین درونمایه های اشعار او شکایت از غم هجران، اغتنام فرصت و مدح اهل­بیت می­باشد.

آثار

آن­چه امروز از همّت بستکی بر­جای­مانده، یکی «ترجمه­ مولود برزنجی» است که به کوشش محّمد مدنی چاپ شده است. از دیگر آثار همّت بستکی «شرح اسماء­الحسنی» می­باشد که این کتاب نیز به کوشش محمّد مدنی به چاپ رسیده­ است. اثر دیگر همّت «گلزار عشق» نام دارد و آخرین اثر، «دیوان شعر» که در سه نسخه خطی مجزا بوده­است: نسخه هوشمند، نسخه مدنی و نسخه شهیدی. نسخه هوشمند هم­اکنون موجود است ولی بعد از بررسی­های به عمل آمده به طور شفاهی و بازماندگان همت بستکی و معتمدین مشخص گردید که دو نسخه دیگر از بین رفته­است و تلاش­های نگارنده برای به دست آوردن این دو نسخه بی­نتیجه ماند.

دیوان شعری نسخه هوشمند از سه بخش اساسی تشکیل شده­است:

بخش اول: دیباچه         بخش دوم: اشعار         بخش سوم: خاتمه کتاب

دیباچه کتاب مزین به آیات و احادیث و کلمات عربی می­باشد و می­توان آن را نوعی نثر فنی نامید که یادآور نثر منشیانه ابوالمعالی نصرالله منشی است. شاعر در دیباچه به آغاز نوشتن این دیوان اشاره می­کند که پانزده سال داشته و هنوز در دوران خامی و ناپختگی است. البته با توجه به نثر منشیانه دیباچه احتمال بر این است که مقدمه دیوانش را در پانزده سالگی ننوشته باشد و بعد از اتمام دیوان، مقدمه­ای بر آن نوشته­­باشد که در آن زمان شاعر ۲۰ یا ۲۱ ساله بوده­است.

بخش دوم شامل ۴۸۰ غزل، ۱۵ قصیده، ۷ مثنوی، ۴۱ رباعی، ۹۹ دوبیتی، ۱۶ قطعه، ۲ مسدس ، ۹ مخمس، ۱مربع، ۳ ترجیع­بند، ۲ ترکیب­بند، ۱ مستزاد، ۲۶ معما و چیستان و ۲۰ تک­بیت می­باشد. فراوانی قالبهای شعری از وجوه بارز این بخش می­باشد که نشان­دهنده تسلط شاعر بر انواع قالب­های مختلف شعری است.اشعار ساده و روان است، هر چند از کلمات عربی، آیات و احادیث استفاده کرده ولی همچنان زبان آن ساده و روان باقی مانده­است.

بخش سوم که خاتمه کتاب است پس از ستایش خدا و پیامبر به سال اتمام این دیوان که سال ۱۲۹۴ هجری قمری است اشاره می­کند و در آن دوران، شاعر بیست یا بیست و یک ساله بوده­است.

ویژگی اشعار:

شاعران و نویسندگان با بهره­گیری از مضامین مختلف، آثار خود را خلق کرده­اند. در آثار ادبی، نویسنده و شاعر می­کوشد با بهره­گیری از عواطف و تخیّلات خویش، واژه­ها را به کار­گیرد و اثری ادبی و هنری پدید­­آورد.در این مبحث به ویژگی­های مختلف شعری و محوری­ترین موضوعاتی که شاعر به آن پرداخته، مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد.

۱-     کار­برد «همی»

یکی از ویژگی اشعار همّت بستکی کاربرد واژﺓ «همی» است که در بسیاری از ابیات به کار برده ­شده است و این امر نشان­دهنده آن است که این شاعر در جای جای اشعارش از شعر پیشینیان به خصوص شاعران سبک خراسانی و عراقی تأثیر پذیرفته­است.

نمونه:

چون رهایی یابم از دست فراقت کاو همی        برگریبان  دلم  هر  دم زند  چنگی  دگر

۲- کار­برد واژه­های محلّی

در اشعار همّت بستکی از واژه­های محلی استفادﺓ چندانی نشده­است. در همه­ نسخه­ دست­نویس فقط چند واژه دیده می­شود که رنگی از واژه­های بومی­- محلی دارد که در اینجا لغات محلی با اشعار ذکر می­شود:

«تفاقی» : گهگاهی

۳- کار­برد دو حرف اضافه برای یک متمّم

از موارد دیگری که به ندرت در دیوان به چشم خورد، کار­برد دو حرف اضافه برای یک متمّم است.

دو حرف اضافه «به» و «بر» برای واژه­ی «زمین»:

۴- جمع بستن «شب» و «روز» با پسوند جمع «ان»

از مواردی که بسیار زیاد دراین دیوان مشاهده شد، جمع بستن واژه­های «روز» و «شب» با پسوند «ان» است. به نظر می­رسد در قرن سیزدهم جمع بستن کلمات «روز» و «شب» با پسوند «ان»، غریب و نادر است.

۵- استفادﺓ مکرّر از آیات، احادیث و کلمات عربی

یکی از دلایلی که همّت بستکی را بر آن داشته تا از کلمات، آیات و احادیث عربی استفاده­کند؛ تسلّط بسیار زیاد وی به زبان عربی بوده است. حتّی گهگاهی به ابیاتی بر­می­خوریم که عربی بوده و با ابیات فارسی آورده است. از ویژگی­های همّت در این زمینه استفادﺓ زیاد از کلمات عربی به عنوان واژﺓ قافیه می­باشد. ولی از حق نباید گذشت که با وجود استفادﺓ فراوان از زبان عربی، زبان شعری او دشوار و متکلّف نشده­ و همچنان ساده و روان باقی مانده­است.

۶- زبان و تأثیر­پذیری وی

زبان شعری همّت بستکی جدا از بعضی تعقیدات لفظی و گاه معنایی، بسیار ساده و روان است؛ به خصوص مرثیه­ها؛ امّا گاهی بیان اندیشه­های فلسفی و عرفانی در غزل و رباعی­ها، زبان را کمی از سادگی دور می­کند.

در غزل­ها در جای جای اشعارش تأثیر زبان حافظ خود­نمایی می­کند. از دیگر شاعرانی که در غزل­ها بر همّت تأثیر داشته­اند، وحشی بافقی و عراقی را می­توان نام برد. رباعی­ها هر چند رنگ و بوی تغزّلی دارد ولی نشان می­دهد که از مطالعه­ رباعی­های خیّام دور نبوده یا دست کم با مضامین آن­ها آشنایی داشته­است.

در ترکیب­بند نیز از محتشم کاشانی و در ترجیع­بند از هاتف اصفهانی پیروی می­کند. از دیگر شاعران تأثیر­گذار بر همّت بستکی، صائب تبریزی و هلالی جغتایی می­باشد.

اینک نمونه­ هایی از این تأثیر­پذیری:

محتشم کاشانی:

همّت بستکی:

۷- استفاده­ مداوم از استفهام انکاری

در بسیاری از ابیات، برای بیان مقاصد خود و تأثیر هر چه بیشتر بر مخاطب، جملات را به صورت استفهام انکاری به کار می­برد.

۸- کاربرد حرف اضافه «اَبا»

در بسیاری از متون کهن سبک خراسانی به جای «با» از حرف اضافه «اَبا» استفاده شده که در دیوان همّت بستکی به وفور دیده می­شود.

نمونه:

۹- استفاده از ردیف چند­کلمه­ای

یکی از مواردی که در دیوان همّت به وفور دیده می­شود، استفاده­ مداوم از ردیف­هایی است که بیشتر از یک کلمه­اند و گاهی از دو یا سه کلمه تشکیل شده­است.

نمونه:

۱۰- کثرت استفاده از “ک”

در دیوان همّت نوعی «ک» در آخر بعضی واژه­ها دیده­می­شود که به طور دقیق معلوم نشد «ک» تصغیر است یا تحبیب؛ ولی به نظر می­رسد منظور شاعر اغلب تحبیب است تا تصغیر.

نمونه:

۱۱- کاربرد نوعی«را»

از مواردی که در اشعار همّت بستکی به کار رفته و به نظر می­رسد به قصد پر شدن و کامل نمودن وزن به کار رفته باشد نوع خاصی حرف «را» است و با انواعی که می­شناسیم متفاوت است.

نمونه:

۱۲- استفاده از اصطلاحات موسیقی و نجومی

××××××××

در پایان از همه کسانی که با حمایت مادی و معنوی خود بنده حقیر را در تصحیح این دیوان عظیم به عنوان پایان نامه یاری نمودند خصوصا جناب آقای مسعود هوشمند بستکی کمال تشکر دارم. امید که به همت دوستان و مسئولان شاهد چاپ این دیوان باارزش باشیم باشد که نام و آوازه این شاعر از سیلاب فراموشی حفظ شود.

با تشکر: محبوبه وحیدیان

[۱]  مرحوم محمد طیب هوشمند بستکی درسال ۱۳۰۷ هجری شمسی در بستک به دنیا آمد و تحصیلاتش را در بستک گذراند و دیوان شیخ عبدالرحمن همت بستکی را با قلم خود کتابت نمود و این نسخه ۴۰۰ صفحه می­باشد که هم اکنون در بستک و نزد بازماندگان مرحوم محمد طیب هوشمند بستکی نگهداری می­شود.

۲-  حاکمی با عدل و داد آمد پناه ملک و دین/ حاکمی کاو پادشاهانش غلام کمترین

۱- در ملک وجود من به غیر از دوستی تو هیچ مالکی نیست.